4. ทุติยหาลิทฺทิกานิสุตฺตวณฺณนา

[4] จูฬฉกฺกปญฺเหติ มูลปณฺณาเส จูฬตณฺหาสงฺขยสุตฺเต (ม. นิ. 1.390 อาทโย)ฯ มหาสกฺกปญฺเหปีติ มหาตณฺหาสงฺขยสุตฺเตปิ (ม. นิ. 1.396 อาทโย)ฯ เอตนฺติ ‘‘เย เต สมณพฺราหฺมณา’’ติอาทิสุตฺตปทํฯ ตณฺหา สมฺมเทว ขียติ เอตฺถาติ ตณฺหาสงฺขโย, อสงฺขตา ธาตูติ อาห ‘‘ตณฺหาสงฺขเย นิพฺพาเน’’ติฯ อนฺตํ อติกฺกนฺตนิฏฺฐาติ อนฺตรหิตนิฏฺฐาฯ เตนาห ‘‘สตตนิฏฺฐา’’ติฯ เสสปเทสูติ ‘‘อจฺจนฺตโยคกฺเขมิโน’’ติอาทีสุฯ

ทุติยหาลิทฺทิกานิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สมาธิสุตฺตวณฺณนา

[5] สมาธีติ อปฺปนาสมาธิ, อุปจารสมาธิ วาฯ กมฺมฏฺฐานนฺติ สมาธิปาทกํ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํฯ ‘‘ผาติํ คมิสฺสตี’’ติ ปาโฐฯ ปตฺเถตีติ ‘‘อโห วต เม อีทิสํ รูปํ ภเวยฺยา’’ติฯ อภิวทตีติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน อภินิเวสํ วทติฯ เตนาห ‘‘ตาย อภินนฺทนายา’’ติอาทิฯ ‘‘อโห ปิยํ อิฏฺฐ’’นฺติ วจีเภเท อสติปิ ตถา โลภุปฺปาเท สติ อภิวทติเยว นามฯ เตนาห ‘‘วาจํ อภินฺทนฺโต’’ติฯ ‘‘มม อิท’’นฺติ อตฺตโน ปริณาเมตฺวา อนญฺญโคจรํ วิย กตฺวา คณฺหนฺโต อชฺโฌสาย ติฏฺฐติ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘คิลิตฺวาติ ปรินิฏฺฐเปตฺวา คณฺหาตี’’ติฯ ‘‘อภินนฺทตี’’ติอาทโย ปุพฺพภาควเสน วุตฺตา, ‘‘อุปฺปชฺชติ นนฺที’’ติ ทฺวารปฺปตฺตวเสนฯ ปฐเมหิ ปเทหิ อนุสโย, ปจฺฉิเมน ปริยุฏฺฐานนฺติ เกจิ ‘‘คหณฏฺเฐน อุปาทาน’’นฺติ กตฺวาฯ นาภินนฺทติ นาภิวทตีติ เอตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ น ‘‘อิฏฺฐํ กนฺต’’นฺติ วทตีติ ‘‘อิฏฺฐ’’นฺติ น วทติ, ‘‘กนฺต’’นฺติ น วทติฯ นาภิวทติเยว ตณฺหาย อนุปาทิยตฺตาฯ

สมาธิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ปฏิสลฺลาณสุตฺตวณฺณนา

[6] ญตฺวา อาหาติ ‘‘สติ กายวิเวเก จิตฺตวิเวโก, ตสฺมิํ สติ อุปธิวิเวโก จ อิเมสํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ ญตฺวา อาหฯ

ปฏิสลฺลาณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. อุปาทาปริตสฺสนาสุตฺตวณฺณนา

[7] คหเณน อุปฺปนฺนํ ปริตสฺสนนฺติ ขนฺธปญฺจเก ‘‘อหํ มมา’’ติ คหเณน อุปฺปนฺนํ ตณฺหาปริตสฺสนํ ทิฏฺฐิปริตสฺสนญฺจฯ อปริตสฺสนนฺติ ปริตสฺสนาภาวํ, ปริตสฺสนปฏิปกฺขํ วาฯ อหุ วต เมตํ พลโยพฺพนาทิฯ กมฺมวิญฺญาณนฺติ วิปริณามารมฺมณํ ตณฺหาทิฏฺฐิสหคตํ วิญฺญาณํ ตทนุวตฺติ จฯ อนุปริวตฺติ นาม ตํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺติฯ เตนาห ‘‘วิปริณามารมฺมณจิตฺตโต’’ติฯ อกุสลธมฺมสมุปฺปาทาติ ตณฺหาย อญฺญากุสลธมฺมสมุปฺปาทาฯ ปริยาทิยิตฺวาติ เขเปตฺวา, ตสฺส ปวตฺติตุํ โอกาสํ อทตฺวาฯ สอุตฺตาโสติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน สอุตฺตาโสฯ คณฺหิตฺวาติ ตณฺหาทิฏฺฐิคฺคาเหหิ คเหตฺวา เตสญฺเจว วเสน ปริตสฺสโกฯ รูปเภทานุปริวตฺติ จิตฺตํ น โหติฯ วฏฺฏตีติ สพฺพากาเรน วตฺตุํ ยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ

อุปาทาปริตสฺสนาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ทุติยอุปาทาปริตสฺสนาสุตฺตวณฺณนา

[8] ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน เทสนา กตา ‘‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติ เทสนาย อาคตตฺตาฯ จตูสุ สุตฺเตสูติ ปญฺจมาทีสุ จตูสุ สุตฺเตสุฯ จตุตฺเถ ปน วิวฏฺฏเมว กถิตํฯ

ทุติยอุปาทาปริตสฺสนาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. กาลตฺตยอนิจฺจสุตฺตวณฺณนา

[9] ยทิ อตีตานาคตํ เอตรหิ นตฺถิภาวโต อนิจฺจํ, ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ ตทา นตฺถีติ โก ปน วาโท ตสฺส อนิจฺจตาย, ปจฺจุปฺปนฺนมฺหิ กถาว กา อุทยพฺพยปริจฺฉินฺนตฺตา ตสฺสฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘นิพฺพตฺตา เย จ ติฏฺฐนฺติ, อารคฺเค สาสปูปมา’’ติ (มหานิ. 10)ฯ

กาลตฺตยอนิจฺจสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10-11. กาลตฺตยทุกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา

[10-11] ตถารูเปเนวาติ ยถารูเปเนว ปุคฺคลชฺฌาสเยน นวมํ สุตฺตํ กถิตํ, ตถารูเปเนวาติฯ เต กิร ภิกฺขู อตีตานาคตํ ‘‘ทุกฺข’’นฺติ สลฺลกฺเขตฺวา, ตถา ‘‘อนตฺตา’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ปจฺจุปฺปนฺเน กิลมิํสุฯ ‘‘อถ เนส’’นฺติอาทิ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน วตฺตพฺพํฯ

กาลตฺตยทุกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นกุลปิตุวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อนิจฺจวคฺโค

1-10. อนิจฺจาทิสุตฺตวณฺณนา

[12-21] ปุจฺฉาวสิกํ อานนฺทตฺเถรสฺส ปุจฺฉาวเสน เทสิตตฺตาฯ

อนิจฺจาทิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อนิจฺจวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ภารวคฺโค

1. ภารสุตฺตวณฺณนา

[22] อุปาทานานํ อารมฺมณภูตา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธาฯ ปริหารภาริยฏฺเฐนาติ ปริหารสฺส ภาริยภาเวน ครุตรภาเวนฯ วุตฺตเมว อตฺถํ ปากฏํ กาตุํ ‘‘เอเตสญฺหี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยสฺมา เอตานิ ฐานคมนาทีนิ รูปารูปธมฺมานํ ปงฺคุลชจฺจนฺธานํ วิย อญฺญมญฺญูปสฺสยวเสน อิชฺฌนฺติ, น ปจฺเจกํ, ตสฺมา ‘‘เอเตส’’นฺติ อวิเสสวจนํ กตํฯ ปุคฺคลนฺติ ขนฺธสนฺตานํ วทติฯ ขนฺธสนฺตาโน หิ อวิจฺเฉเทน ปวตฺตมาโน ยาว ปรินิพฺพานา ขนฺธภารํ วหนฺโต วิย โลเก ขายติ ตพฺพินิมุตฺตสฺส สตฺตสฺส อภาวโตฯ เตนาห ‘‘ปุคฺคโล’’ติอาทิฯ ภารหาโรติ ชาโตติ ภารหาโร นาม ชาโตฯ

ปุนพฺภวกรณํ ปุนพฺภโว, ตํ ผลํ อรหติ, ตตฺถ นิยุตฺตาติ วา โปโนภวิกาฯ ตพฺภาวสหคตํ ยถา ‘‘สนิทสฺสนา ธมฺมา’’ติ, น สํสฏฺฐสหคตํ, นาปิ อารมฺมณสหคตํฯ ‘‘ตตฺร ตตฺรา’’ติ ยํ ยํ อุปฺปตฺติฏฺฐานํ, รูปาทิอารมฺมณํ วา ปตฺวา ตตฺรตตฺราภินนฺทินีฯ เตนาห ‘‘อุปปตฺติฏฺฐาเน วา’’ติอาทิฯ ปญฺจกามคุณิโกติ ปญฺจกามคุณารมฺมโณฯ รูปารูปูปปตฺติภเว ราโค รูปารูปภวราโคฯ ฌานนิกนฺติ ฌานสงฺขาเต กมฺมภเว ราโคฯ สสฺสตาทิฏฺฐีติ ภวทิฏฺฐิ, ตํสหคโต ราโคฯ อยนฺติ ราโค ภวตณฺหา นามฯ อุจฺเฉททิฏฺฐิ วิภวทิฏฺฐิ นาม, ตํสหคโต ฉนฺทราโค วิภวตณฺหา นามฯ เอส ปุคฺคโล ขนฺธภารํ อาทิยติ ตณฺหาวเสน ปฏิสนฺธิคฺคหณโตฯ ‘‘อเสสเมตฺถ ตณฺหา วิรชฺชติ ปลุชฺชติ นิรุชฺฌติ ปหียตี’’ติอาทินา สพฺพปทานิ นิพฺพานวเสเนว เวทิตพฺพานีติ อาห ‘‘สพฺพํ นิพฺพานสฺเสว เววจน’’นฺติฯ

ภารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปริญฺญสุตฺตวณฺณนา

[23] ปริชานิตพฺเพติ ปหานปริญฺญาย ปริชานิตพฺเพฯ ตถา ปริชานนญฺจ ตตฺถ ฉนฺทราคปฺปหานํ, เตสํ อติกฺกโมติ อาห ‘‘สมติกฺกมิตพฺเพติ อตฺโถ’’ติฯ อจฺจนฺตปริญฺญนฺติ นิพฺพานํ วทติฯ เตนาห ‘‘สมติกฺกมนฺติ อตฺโถ’’ติฯ

ปริญฺญสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อภิชานสุตฺตวณฺณนา

[24] ญาตปริญฺญา กถิตา ‘‘อภิวิสิฏฺฐาย ปญฺญาย ชานน’’นฺติ กตฺวาฯ ทุติยปเทนาติ ‘‘ปริชาน’’นฺติ ปเทนฯ ตติยจตุตฺเถหีติ ‘‘วิราชยํ ปชห’’นฺติ ปเทหิฯ

อภิชานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4-9. ฉนฺทราคสุตฺตาทิวณฺณนา

[25-30] ธาตุสํยุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ, เกวลญฺหิ เอตฺถ ขนฺธวเสน เทสนา อาคตา, ตตฺถ ธาตุวเสนาติ อยเมว วิเสโสฯ จตฺตาริ สจฺจานิ กถิตานิ อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณวเสน เทสนาย ปวตฺตตฺตาฯ

ฉนฺทราคสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. อฆมูลสุตฺตวณฺณนา

[31] อฆํ วุจฺจติ ปาปํ, อฆนิมิตฺตตาย อฆํ ทุกฺขํฯ อิทญฺหิ ทุกฺขํ นาม วิเสสโต ปาปเหตุกํ กมฺมผลสญฺญิตํฯ ตถา วฏฺฏทุกฺขํ อวิชฺชาตณฺหามูลกตฺตาฯ อฆสฺส นิมิตฺตตาย อฆํ ทุกฺขํฯ วฏฺฏานุสารี มหาชโน หิ ทุกฺขาภิภูโต ตสฺส ปติการํ มญฺญมาโน ตํ ตํ กโรตีติฯ

อฆมูลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. ปภงฺคุสุตฺตวณฺณนา

[32] ปภิชฺชนสภาวนฺติ ขเณ ขเณ ปภงฺคุสภาวํฯ

ปภงฺคุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ภารวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. นตุมฺหากํวคฺโค